Zyta Rudzka, Kamila Janiak, Anna Taraska, Dominika Czerniak-Chojnacka, Konrad Niemira, Daniel Odija, Wojciech Stefaniec – to laureaci i laureatki 16. Nagrody Literackiej m.st. Warszawy. Przyznano ją w pięciu kategoriach, a tytuł warszawskiego twórcy otrzymał Paweł Dunin-Wąsowicz.

– Gala wręczenia Nagrody Literackiej m.st. Warszawy to święto autorów i autorek, wydawców, księgarzy i wszystkich tych, którzy popularyzują czytelnictwo, ale też czytelników i czytelniczek. Warszawa jest miastem, w którym czyta się książki. Mamy ponad 210 bibliotek i punktów bibliotecznych, gdzie jest 5 milionów książek. Także literatura jest dostępna na wyciągnięcie ręki, również ta najnowsza, bo wszystkie tytuły nominowane do Nagrody Literackiej m.st. Warszawy trafiają na półki naszych bibliotek – mówiła zastępczyni prezydenta m.st. Warszawy Aldona Machnowska-Góra podczas sobotniej gali.

W sobotę 17 czerwca już po raz szesnasty Warszawa nagrodziła najlepsze twórczynie oraz najlepszych twórców polskiej literatury współczesnej. Finałowa gala odbyła się w auli Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie przy Wybrzeżu Kościuszkowskim.

Laureatkami i laureatami zostali: Zyta Rudzka za powieść „Ten się śmieje, kto ma zęby” w kategorii proza, Kamila Janiak z tomem „miłość” w kategorii poezja, Anna Taraska i Dominika Czerniak-Chojnacka i ich „Dwa słowa” w kategorii literatura dziecięca, Konrad Niemira z publikacją „Bazgracz. Trzy eseje o Norblinie” w kategorii książka o tematyce warszawskiej oraz Daniel Odija i Wojciech Stefaniec z albumem „Rege” w kategorii komiks i powieść graficzna. Tytuł warszawskiego twórcy za całokształt twórczości przyznano Pawłowi Duninowi-Wąsowiczowi.

– Jest to dla mnie bardzo ważna nagroda, bo jestem warszawianką i piszę chodząc po Warszawie. Nie umiem pisać nigdzie indziej, umiem pisać tylko w Warszawie. Jest to dla mnie najpiękniejsze miejsce – mówiła odbierając nagrodę pisarka Zyta Rudzka.

Laureatów wyłoniło jury w składzie: Justyna Sobolewska (Przewodnicząca Jury), Maciej Jakubowiak (Sekretarz Jury), Jarosław Klejnocki, Anna Kramek-Klicka, Piotr Sadzik, Agnieszka Sowińska oraz Karolina Szymaniak. Spośród ponad 859 zgłoszonych książek jury wybrało pięć najlepszych, a ich autorzy i autorki otrzymali nagrody pieniężne po 30 tys. złotych. Pozostali nominowani – po 10 tys. złotych.

– Do tegorocznej Nagrody Literackiej m.st. Warszawy zgłoszono 859 książek, dlatego bardzo dziękuję jury za ogrom pracy. Cieszę się, że warszawiacy tak chętnie zgłaszają swoje ulubione lektury, a Nagroda Literacka m.st. Warszawy się rozwija i zyskuje na popularności. W zeszłym roku doszła nowa kategoria – komiks i powieść graficzna. A w tym roku ogłaszamy kolejną – książka młodzieżowa – mówiła Ewa Malinowska-Grupińska, przewodnicząca Rady m.st. Warszawy.

Warszawski twórca

W tym roku tytułem warszawskiego twórcy został uhonorowany Paweł Dunin-Wąsowicz – pisarz, dziennikarz, krytyk literacki, stypendysta m.st. Warszawy, założyciel wydawnictwa „Lampa i Iskra Boża”, autor przewodników literackich po dzielnicach Warszawy.

– Jestem wzruszony. Ta nagroda jest dla mnie pewnego rodzaju kumulacją, bo moi rodzice pisali i opracowywali książki varsavianistyczne. A siebie uważam bardziej za przetwórcę warszawskiego, niż twórcę, ponieważ głównie korzystam z poezji i powieści z elementami warszawskimi. Mam nadzieję, że uda mi się zmapować literacko kolejne dzielnice Warszawy – mówił Paweł Dunin-Wąsowicz podczas gali.

Tytuł warszawskiego twórcy to wyróżnienie przyznawane pisarkom i pisarzom związanym z Warszawą za całokształt twórczości. W przeszłości uhonorowano nim m.in. Piotra Sommera, Joannę Rudniańską, Kazimierza Orłosia, Hannę Krall, Ernesta Brylla, Eustachego Rylskiego oraz Wiesława Myśliwskiego. Tytułowi towarzyszy nagroda pieniężna w wysokości 100 000 zł.

Nagrody w pięciu kategoriach

W kategorii proza laureatką została Zyta Rudzka. Zwycięstwo przyniosła jej książka „Ten się śmieje, kto ma zęby” wydana przez Wydawnictwo W.A.B. To ponowne wyróżnienie Nagrodą Literacką m.st. Warszawy dla tej autorki – dwa lata temu nagrodzono jej książkę „Tkanki miękkie”. Co zdecydowało o wyborze najnowszej powieści Zyty Rudzkiej? Według jury: Rudzka opisała Warszawę napływową z wiejskimi korzeniami, która ciężko pracuje, handluje na Wolumenie, ale ma swoją godność. Opisała biedażałobę, której nie brak fantazji. Stworzyła silną bohaterkę, która narzuca swoje warunki światu, podobnie jak ta powieść narzuca czytelnikowi swój język i rytm. Nic tylko ruszyć za Werą, bo w jej chodzeniu jest życie.

W kategorii poezja nagrodzono Kamilę Janiak za tom „miłość” Wydawnictwa WBPiCAK w Poznaniu. Autorka jest poetką i wokalistką, wydała łącznie sześć książek z wierszami, a jej twórczość znalazła się w trzech antologiach. Jury tak pisze o wyróżnionym tytule: Podmiotka za pomocą kontrastów, surrealistycznych wizji wypowiada doświadczenie, które do tej pory nie było dość obecne w literaturze. (…) Bólu nie widać, nikt w to nie uwierzy, nie potraktuje poważnie. Tymczasem ta książka nie daje się uciszyć, wypowiada z niezwykłą poetycką siłą ukrytą traumę głosami wielu kobiet: „miała na imię anna, alicja, marta, magda, mewa, /jakoś tak”.

Najlepszą publikacją 2022 roku w kategorii literatura dziecięca w ocenie jurorów są „Dwa słowa” Anny Taraski (tekst) i Dominiki Czerniak-Chojnackiej (ilustracje) z Wydawnictwa Dwie Siostry. Anna Taraska jest redaktorką i tłumaczką literatury niemieckojęzycznej, a Dominika Czerniak-Chojnacka to graficzka, ilustratorka, plakacistka, magister etnologii i antropologii kulturowej, doktor sztuk pięknych, laureatka wielu krajowych i międzynarodowych nagród. W laudacji jury pisze: Anna Taraska nadaje słowom osobowości, ba! obleka je w ciało, dzięki czemu przestają być smętnym hasłem w zakurzonym słowniku i stają żywymi postaciami, z którymi naprawdę chce się nawiązać relację. (…) Dominika Czerniak-Chojnacka w niezwykle twórczy sposób w warstwie kolażowych ilustracji ograła formę starego słownika, w którym rozgrywa się akcja książki: pożółkły kolor kartek zmieniła w nasyconą ciepłą mocną żółć, czernią nadała temu światu kontury, częścią ilustracji są fragmenty słownikowych haseł.

Laureatem w kategorii książka o tematyce warszawskiej został Konrad Niemira za publikację „Bazgracz. Trzy eseje o Norblinie”, wydaną przez Fundację Terytoria Książki. Autor jest historykiem sztuki specjalizującym się w kulturze artystycznej Francji i Rzeczpospolitej oraz społecznej historii sztuki XVIII wieku. Studiował na Uniwersytecie Warszawskim i paryskiej École normale supérieure. Publikował m.in. w „Biuletynie Historii Sztuki”, „Kwartalniku Historii Kultury Materialnej”, „Roczniku MNW” i „Quarcie”. Jury tak opisuje nagrodzoną książkę: Książka Konrada Niemiry zamiast tylko pokazać, jak kiedyś wyglądał świat, każe zastanowić się nad procesem zdobywania historycznej wiedzy. (…) Autor swoją opowieść tka wspólnie z osobą czytającą. Mówi oszczędnie, skłania do samodzielnego myślenia i niuansowania ocen. Obraz przeszłości, który szkicuje, czasem drażni. Innym razem wydaje się nieodparcie kuszący.

Drugi raz w historii Nagrody Literackiej m.st. Warszawy ogłoszono laureatów w kategorii komiks i powieść graficzna. Zostali nimi Daniel Odija (pisarz, który ma w swoim dorobku siedem powieści i trzy komiksy) oraz Wojciech Stefaniec (grafik, plakacista, autor okładek, rysownik komiksowy, który za swoje prace otrzymał wiele wyróżnień) z albumem „Rege” wydanym przez Timof Comics. W tej kategorii, podobnie jak w przypadku literatury dziecięcej, nagrodę pieniężną w wysokości 30 000 zł otrzymują zarówno autor tekstu, jak i ilustracji. Uzasadnienie Jury brzmi: Psychodeliczna poetyka, kalejdoskopowa konstrukcja fabuły, korzystającej z różnych konwencji gatunkowych i mięsista kreska Stefańca, znakomicie operującego kolorem, konturem i różnymi konwencjami graficznymi, budują świat duszny, odrzucający, a zarazem uzależniający i obezwładniający swoją wizualnością. Świat bez wyjścia, któremu, jak bohaterowie komiksu, musimy się poddać.

Urząd m. st. Warszawy

Warszawa…
To ponad milion ludzkich egzystencji, które nie tylko pracują i bawią się, ale także jedzą. To ponad milion nie tylko ludzkich dusz, ale i ciał, które trzeba ubrać. Zaledwie część ogółu mieszkańców stolicy czerpie żywność ze składów i sklepów w śródmieściu i ubiera się w magazynach na Marszałkowskiej, Bielańskiej, Długiej…

Znaczna część jada produkt, kupiony na straganie, ubiera odzież, nabytą na targowisku.
Jeźdźmy na „Kercelak”.
Niegdyś był „sławny”. Jeszcze za czasów okupacji niemieckiej wrzał od życia, roił się od tłumów sprzedawców, kipiał tumultem nabywców. Dziś „Kercelak” umiera. Powoli. Stopniowo. Lecz z każdym miesiącem traci „swój charakter” i „swą indywidualność”. Dawniej, przed laty „na Kercelaku”, bywała nie tylko „granda”, lecz i ci, których zmuszała iść tam bieda.

Między Lesznem i Wolską, wciśnięty pomiędzy Okopową „marnieje” dawny „bazar” na świnki morskie i gołębie, jak i na zużyte obuwie i wycerowane marynarki.
– Na „Kercelaku” wszystkiego można dostać!
Jednakże? – nic nowego… Nie wszystko z… „najuczciwszego źródła”… Tu sprzedający, zarówno jak i kupiec, nie zawsze lubią „policji prosto w oczy spojrzeć”. Przeciwnie w miejscowym „handlu” obowiązuje jako „dobry ton” i „poufność”!
Ledwieś dostał się tutaj, gdy patrzysz? Cień sunie chyłkiem obok i zbliżywszy się nagle, szepce kusząco:
– Platery, proszę ja dziedzica!… Dwa tuziny „nożów” i tyleż „łyżków”… Taniutko! Po cenie kosztu…
– To znaczy?
Z głębi z pod powiek tryskają dwie płochliwe źrenice:
– A jakieś frajer chciał? Wiadomo że… Dlatego za pół darmno!
„Oficjalnie” sprzedawane są tu stare trzewiki i kiszone (jak na teraz!) ogórki. Poza tem: „skarpetki najmodniejsze po złotemu za parę”, ograne płyty gramofonowe, nieco połatane „ineksprymable”, kapelusze męskie i damskie (mało używane!), sztuczny „kwiat pomarańczowy” na ślubne wianki…

Na wstępie na „Kercelak” wita cię wzrok zdumiony tych ludzi, którzy jakby „w ten bruk wrośli od lat” i dziwuje się:
– Po co tu wlazł? Na pewniaka ajent!
Stosunek „tutejszych” do intruza, który ośmielił się wtargnąć na „Kercelak”, jest jakby muśnięcie aksamitu układności, pod którym wyczuwasz to, co w gwarze przedmieścia zwykło zwać się „majchrem!”
Jeden gest nieostrożny a…? Obyś nie żałował wędrówki na Wolę, która mimo „kultury”, kroczącej od śródmieścia, jest jak drapieżny zwierz, w każdej chwili gotów do skoku, do żywego gardła!
– Te… facet! Gołąbki se kup pan! Śliczne!
Kupisz? Nie radzę! Te ptaszęta Boże, wyćwiczone są przedziwnie. Dziś je nabyłeś, nakarmiłeś, uchuchałeś, wreszcie po tygodniu czy dwóch wypuściłeś na świat.
– No, chyba teraz nie uciekną!
Diabła tam! „Zwiały”! Gdzie ich szukać? Oczywiście na „Kercelaku”. Ptaszyny przemiłe znowu gruchają sobie w klatkach sprzedawców i, niewdzięczne, ani spojrzą na ciebie!
– Panie! Panie, wszak to moje „cipulki”!
Ściśnięte pięści suną pod twoje „powonienie” a ktoś tam od niechcenia:
– Pańskie? To spróbuj je odebrać! Jeśli ci cała głowa miła!
Naturalnie? Rezygnujesz. Z tyłu za tobą niejeden głos „rechocze” radośnie.
Na drugi raz nie bądź głupi! Te gołąbki ze trzydzieści razy były sprzedawane i wracały do handlarza.

Wśród „atrakcji” kercelakowskich na pierwsze miejsce iść winny ogórki. Całe stosy ich leżą na deseczkach „po 15 groszy za parę”. Co chwilę, ta lub owa jejmość pieści je miłośnie „w ręcach” i oblewa „sosikiem”, żeby „nie zwiędli”. Taki ogórek, nabyty w przejściu uprzyjemnia przechodniowi czas, np. w czasie kupowania „literatury pięknej” na straganie w sąsiedztwie. Możesz nim także zagryźć „pączka”, smażonego w oleju, lub przegryźć „kilonek mocnej”, roznoszonej pod połą „życzliwej marynarki” przez wędrującego „handlarza-restaurację”.
W ogóle?
Na „Kercelaku” niema takiej rzeczy, której byś tu nabyć nie mógł. Jeśli nie skuszą cię „perfony” z koszyka niewiasty o fioletowym nosie, to możesz tu dostać pawie, oryginalne, prawdziwe, bodaj czy nie „rodzone” w Łazienkach Królewskich… Możesz otrzymać… wędkę „najlepszą na wiślane kiełbie” i „świeżutkie płucka cielęce”, przez pół dnia noszone po targu, na kiju…
W „intermediach”, gdyś nabył już „frak” i „kapcylinder” (jeśli np. masz zamiar założyć zakład pogrzebowy, lub zostać stangretem ślubnym!), możesz „zważyć się za jedyne pięć groszy”, lub „sfotografować po cenie przystępnej”. Jeśli zechcesz, a masz chwileczkę czasu, to wypada, żebyś zaszedł do „kawiarni”. Stragany otwarte „od przodu” nęcą tam „samowarem”, jak w Tule, lub w Samarze, a „arbatki” możesz napić się z cukrem „w prykusku”…
Żądni „silnych wrażeń” mogą tam być świadkami popisów zręczności. To kosztuje zaledwie 10 gr.! Na znak, żeś gotów tę cenę uiścić, wytrawny kuglarz chwyta, co złapie pod ręką, np. stół (odnowiony!) o trzech nogach i stawia go sobie na nosie. Publiczka wali takim „zręcznościom” brawo, aż się stragany trzęsą ze strachu, a panie przekupki zanoszą od radosnego uznania:
– Bo też i zgrabny jest choroba, jak sam anioł!
Takim jest „Kercelak”, ów „wielki targ na wszystko”, na którym ponad szyldy i szyldziki, ponad zachętę do kupna i swoistą reklamę, wybija się rozważne ostrzeżenie:
– Pilnuj się, byś nie kupił – kradzionego!

Julian Podolski, “Na Kercelaku” z cyklu “Targowiska Warszawy”
KURJER WARSZAWSKI, 1929 No 208 / 1 sierpnia

W piosenkach prezentowanych przez licznych grajków, lub wymyślne składy muzyczne, można było napotkać humorem szyte opowieści sytuacyjne z życia miasta. Warszawiacy, jak mało kto inny na świecie, potrafili doskonale bawić się wesołym tekstem, często autoironicznych opowieści.

Sytuacje opisywane w codziennej prasie, baczne obserwacje zdarzeń rozgrywających się na ulicach i targowiskach, dostarczały ogromu różnorodnych tematów.
Co jednak cieszyło się największym uznaniem? Wesoła kompozycja muzyczna i tekst wywołujący szeroki uśmiech na twarzach słuchaczy. Bo z uśmiechem łatwiej się żyło niełatwym dniem codziennym.

Proponuję kilka kupletów, dość trafnie wpisujących się w zjawisko zwane warszawskim humorem. Pierwszy, to dość charakterystyczna przypadłość mieszkańców płci męskiej. Choć jak w każdej dziedzinie, trafiały się odstępstwa od przyjętych wzorców. Fenomenalnie wyczynowe kobiety, bijące na głowę płeć zdecydowanie brzydszą.

Na Okopowej, szczególnem razem
Pan Florian ździebko zatruł się gazem
Przyszła komisja, puka po murach
Ktoś pyta żonę, gdzie jest ta rura?

A ona na to zdziwiona wielce
Gaz był nie w rurze, tylko w butelce

Kolejną strofę można wpisać w kategorię pomyłek małżeńskich. Bardzo popularna, wręcz nieodłączna w relacjach żony z mężem.

Szedł cichy człowiek ulicą Sawy
Wtem dostał po łbie od jakiejś baby
Kiedy przed sądem za to stanęła
Jestem niewinna głośno krzyknęła

Przecież pomyłka to nic zdrożnego
A ja go wzięłam za męża swego

Podobne teksty dokładano do popularnej melodii piosenki „W Saskim Ogrodzie”
Dość prosta, z łatwością wpadająca w ucho i ludzką pamięć. Wielokrotnie modyfikowana, bo jakie czasy, taki tekst:

W Saskiem Ogrodzie, przy wodotrysku
Pan policmajster dostał po pysku.

Dość szczególnym wspomnieniem, jest poemat humorystyczny, z wątkiem kreminalno gastronomicznem.
Paszteciarnie, czyli sklepy w branży przetwórstwa mięsnego. Były praktycznie wszędzie, bo przedwojenna Warszawa pasztetem stała. Podobnie jak sklepy mięsne lub wędliniarnie, cieszyły się niesłabnącym powodzeniem. Jednak w odróżnieniu od uznanych produktów, były zdecydowanie tańsze. A każdy liczył grosz do grosza. Niższe koszty musiały przełożyć się na ogromną popularność pośród nieustannie głodnej klienteli.
Prawidła handlowe rządzą się swoimi zasadami. Wiadoma sprawa, jak jest ruch w interesie, to konkurencji przybywa w trymiga. Ilość paszteciarni nieustannie rosła, a to musiało doprowadzić do przemyślanych zmagań z obniżką kosztów produkcji.
Dla warszawiaków są rzeczy trudne lub bardzo trudne, jednak nie ma rzeczy niewykonalnych.

Na Karolkowej pewna niewiasta
Przygarnia koty z całego miasta
Szare, brązowe, białe i rude
Stare i młode, tłuste i chude

Dobre serduszko ma naturalnie
Ale prócz tego ma paszteciarnie 

W kompozycji „Ballada o jednej Wiśniewskiej”, opracowanej w latach trzydziestych przez Jerzego Jurandota, słychać pobrzmiewającą nutę dość powszechnego w stolicy zjawiska. Frywolnej znajomości arystokraty z przedstawicielką „dołów społecznych”.
Kompozycja opracowana muzycznie na balladę podwórkową. Opowiadająca o tym, jak pewien hrabia nałogowo zdradzał swe małżonkie hrabinie, z mieszkającą nieopodal niejaką Wiśniewską.
To musiało się skończyć krwawymi porachunkami. Życie znało podobne przypadki, nic nowego.
Tekst autorski przybrałem brzmieniem gwary warszawskiej.
Niech ten szczególny język zapisze się w pamięci czytelników.

Żyli w pałacu hrabia z hrabiniom,
on zwał się Rodryk ona Francieska,
a w drugiem domu za ich melinom,
mieszkała sobie jedna Wiśnieska.

Niewinne serce miała hrabinia
i takąż dusze pieską niebieską,
a on był gałgan i straszna śwynia
i pytygrylił się z tom Wiśnieskom.

Biedna hrabinia łzamy płakała
z ciągłej żałości wyschła na deskie
i na kolanach męża błagała
„łotczep się draniu od tej Wiśnieskiej”

Próżno chodziła z hrabiom na udry,
na próżno kleła swom dole pieską,
łon ciągle ganiał do tej łachudry
i szeptał czule „o ty Wiśniesko”.

Aż raz hrabinia miecz zdjęła z ściany,
zmierzyła hrabie łokiem króleskiem,
siedź tu – powiada – ty w herb drapany,
dzisiaj nie pójdziesz do tej Wiśnieskiej.

On zaś bendący pod ankoholem,
czyly jak mówiom zalany w pestkie,
wyrżnął hrabinie łbem w antresole
i dawaj gazu do tej Wiśnieskiej.

Biedna hrabinia padła na dywan,
cała zalała sie krwiom niebieskom,
a gdy już czuła, że dogorywa
rzekła „poczekaj o ty Wiśniesko.

Potem się odbył pogrzeb wspaniały,
hrabia nad grobem uronił łeskie,
strasznie się martwił przez dzionek cały
a na noc poszedł do tej Wiśnieskiej.

Wtedy hrabinia z mogiłki wstała,
wyrwała z trumny sękatom deskie,
Poszła za hrabiom, na śmierć go sprała
i rozwalyła łeb tej Wiśnieskiej.

Chociaż lebiegi grzeszyły tyle
i na nich w końcu też przyszła kreska,
Dziś sobie leżom w jednej mogile,
hrabinia, hrabia i ta Wiśnieska.

Na koniec powojenny humor, a może bardziej uśmiechnięta nostalgia. Piosenka przepleciona nutką wspomnień o Warszawie, mieście jakie bezpowrotnie odeszło.
Zbrodniczo zniszczona, wokół tylko gruzy i ruiny, mieszkańców jak na lekarstwo. Jednak pozostały dawne nawyki, oraz tęsknota za tym, co kiedyś było solą warszawskich ulic. To na trwałe pozostało w sercach.

W zrujnowanym lokalu na Woli
na harmonii poleczkę ktoś rżnie
Już litrówka znów stoi na stole
a pod stołem już puste są dwie
Trzech kolegów popija powoli
a harmonia bez przerwy im gra
To spotkanie dziś będą oblewać do dnia
Piekutoszczak Feluś i ja

Jak pić to pić do dnia
A harmonia bez przerwy niech gra
Jak pić to pić do dnia
A harmonia bez przerwy niech gra

Warto dodać, że słowa do utworu „Piekutoszczak Feluś i ja”, napisał Stefan Wiechecki.

W tekście kolejnej piosenki, śpiewanej przez Igę Cembrzyńską, pozostało barwne wspomnienie o odchodzącej Warszawie. Jej tak niepowtarzalnym, bliskim sercu klimacie, oraz dawnych, charakternych mieszkańcach. Autorem słów jest Stanisław Werner, muzykę skomponował Jerzy Abratowski.