Maksyma naszych przodków głosi:
– Jak cię widzą, tak cię piszą
Z gwarą warszawską było podobnie, tu jednak „okulistykę” zastąpiła „laryngologia”.
Ta dość znacząco sprowadziła stwierdzenie do formatu:
– Jak słyszą, tak mówią.

To jedyne wytłumaczenie osobliwego zjawiska językowego, które z brzmieniem właściwym dla poprawnej polszczyzny, miało tyle wspólnego co riksza z karetą.

Nośnikiem był barwny język ulicy, dudniących gwarem targowisk, knajpek o dość podłej kategorii i wątpliwej reputacji.
Większość mieszkańców przedmieść nie potrafiła pisać i czytać. Taka jest prawda!
Kontakt ze słowem pisanym stanowiły głównie wezwania do sądów, spisywane na komisariatach raporty i zeznania, „wypisy” z aresztu lub kwity z lombardu.
Jednak głównym napędem do powstawania przeinaczeń było … wygodnictwo!

Mówiło się tak, by przemowa nie sprawiała zbędnego kłopotu. Bo wyginać język w chińskiego paragrafa, to mało przyjemne doznanie.

Nie sposób podać tu wszystkich przykładów. Istniało wiele sposobów na gładkie gadkie, a każdy mówił tak jak słyszał. Jednak wiele przeinaczeń na trwałe weszło do powszechnego obiegu.

Najczęściej „mieszano” niewygodne litery „r” z „l” i odwrotnie:
– lefrektować
– lablador
– kalikatura
– latlerek
– kurtura
– lekrama

Jednak dowolność nie znała zbędnych ograniczeń. Powstawały dość osobliwe, lecz popularne wówczas przeinaczenia słowne:
– ankohol
– salcefiks
– aligancki
– elekstryczność
– abcas (obcas)
– prewatny
– postronkowy (posterunkowy)

W najstarszej warszawskiej Balladzie o jednej Wiśniewskiej, spisanej i adoptowanej na potrzeby kabaretu przez Jerzego Jurandota, znalazła się zwrotka:

…on zaś będący pod ankoholem,
czyli jak mówią zalany w pestkie,
wyrżnął hrabinie łbem w antresole,
i dawaj gazu do tej Wiśniewskiej 

W niezliczonych felietonach Wiecha, występuje cała masa zapisanych przeinaczeń. Oto jedno z nich:

… Płaczę nad tobą, Warszawo kochana, płaczę nad koleją państwową, w elekstryczny węzeł szarpaną… i nad wami, czerkiesy falenickie!

To ostatnie określenie przypisane było do pasażerów wyznania mojżeszowego.
Kolejny przykład bogatego i humorystycznego nazewnictwa.

Przeinaczenia weszły do powszechnego obiegu, stały się trwałym elementem języka Rodaków z Syreniego Grodu.

Bo czymś sie różnić musiem !

Konstytucja 3 Maja została uchwalona w Zamku Królewskim w Warszawie w sali sejmowej. Później została zaprzysiężona w kościele św. Jana.

Dzieła wcześniejszych autorów ilustrujące uchwalenie Konstytucji ukazywały właśnie scenę z sali sejmowej, jednak Jan Matejko uważał, że w takim ujęciu wydarzenia nie ma nic ciekawego. Wiele razy w historii Polski politycy podejmowali decyzje w sali sejmowej, tak jak wiele razy odbywały się przysięgi w kościele. Malarz chciał przedstawić zatem coś, co będzie charakterystyczne tylko dla tego wydarzenia. Wybrał scenę między Zamkiem a kościołem.

Czy taki przemarsz rzeczywiście miał miejsce? Tak. Na prośbę króla Stanisława Augusta po uchwaleniu Konstytucji w Zamku politycy przeszli do kolegiaty św. Jana, by zaprzysiąc nową ustawę zasadniczą przed Bogiem. Jednak czy obraz Matejki powinniśmy odczytywać dosłownie?

Podziwiając obrazy krakowskiego malarza, należy pamiętać, że nie przedstawiają one konkretnej historycznej chwili. Zamierzeniem artysty było ująć „całość faktu”. W namalowanej scenie chciał więc zarówno opowiedzieć o zdarzeniach poprzedzających główne wydarzenie, jak i pokazać jego następstwa. Jak to zrobić? To było wielkie wyzwanie, jakie sobie stawiał.

Matejko umieścił zarówno osoby, które uczestniczyły w tym wydarzeniu, jak i te, które mają znaczenie symboliczne. Najbardziej oczywiste postaci na obrazie to między innymi: niesiony na barkach (w jasnym stroju) marszałek sejmu Stanisław Małachowski, wchodzący po schodach do kościoła (w czerwonym płaszczu) król Stanisław August i za jego plecami (w czarnej sutannie) Hugo Kołłątaj, współtwórca konstytucji.
Króla w wejściu do świątyni wita prezydent Starej Warszawy Jan Dekert, który… zmarł rok przed uchwaleniem Konstytucji. Czy to pomyłka malarza? Oczywiście nie, to świadomy zabieg. Dekert walczył o prawa mieszczan, a takie prawa były zawarte w Konstytucji. Jest więc symbolem wydarzeń poprzedzających jej uchwalenie. Po prawej stronie obrazu na jasnym koniu wybija się z tłumu młody książę Józef Poniatowski, bratanek króla. Książę Józef rzeczywiście dowodził wojskiem ochraniającym Zamek tego dnia, jest on jednak również symbolem przyszłych wydarzeń, będzie bowiem dowódcą w wojnie polsko-rosyjskiej następnego roku w obronie Konstytucji majowej. Podobnie w przypadku Tadeusza Kościuszki (widocznego pod łokciem Stanisława Małachowskiego), który ma głowę owiniętą zakrwawionym bandażem. To aluzja do ran, jakich dozna w przegranej bitwie pod Maciejowicami podczas powstania kościuszkowskiego 1794 roku.

Przed pochodem z niesionym w górze Małachowskim Matejko umieścił leżącego szlachcica szarpiącego dziecko. Ta scena wydarzyła się w sali sejmowej. Przekupiony przez Rosję poseł Jan Suchorzewski robił wszystko, aby zakłócić obrady. Posunął się nawet do gróźb, że zabije swojego syna, jeśli Konstytucja zostanie uchwalona. Matejko pokazuje nam również, w jaki sposób Suchorzewski był opłacany przez Rosjan: dawano mu wygrywać w karty.

Wiemy z zapisków sekretarza Matejki, że malarz umieścił na obrazie aż 39 historycznych postaci. Nie zostawił jednak, jak miał to w zwyczaju przy innych dziełach, dokładnych informacji, kto jest kim i jak należy interpretować poszczególne gesty. Dlatego, choć większość osób została rozpoznana, w przypadku niektórych identyfikacja pozostaje nadal hipotetyczna.

Obraz Jana Matejki i opis zamieszczony na stronie www.zamek-krolewski.pl

Kopie oryginalnych dokumentów prezentowane są w Pałacu Prezydenckim.

Elementy używane głównie w rozmowach przyjezdnych handlarzy na warszawskich targowiskach.
Przywędrowały wraz z napływową ludnością, wywodzącą się z terenów Mazowsza.

Jak to brzmiało w języku codziennym? Dość dziwacznie, zupełnie inaczej niż rodzimy język warszawskiej ulicy. Z czasem naleciałości zdefiniowano, zostały dość osobliwie nazwane jako siakanie lub wsiurzenie.

To drugie określenie, w sposób zdecydowany informuje o pochodzeniu zjawiska. Przywędrowało wraz ze sprzedawcami płodów rolnych, wytrwałymi poszukiwaczami lepszego jutra, osobami uciekającymi od niełatwego życia na mazowieckiej wsi.
Siakanie – czyli wywodząca się z dialektów mazowieckich wymowa głoski „sz” jak „ś”, „cz” jak „ć”:
Warsiawa – Warszawa,
Cierniaków – Czerniaków,
Siuwaks – Szuwaks

Brzmiało to dość osobliwie. Językowy element identyfikacji, trafnego przypisania pochodzenia rozmówcy.
Z upływem czasu, w miarę dynamicznego napływu ludności wiejskiej do miasta, specyficzne brzmienie (chciał, nie chciał) wmieszało się w język warszawskiej ulicy.
Wsiurzyć – słowo powstałe w wyniku pełnej dezaprobaty dla „upiększania” swojskiego brzmienia. Pokoleniowi mieszkańcy Syreniego Grodu dbali o ciągłość lokalnych obyczajów, jakże barwnego miejskiego folkloru. Tu liczył się wyjątkowy charakter, niepowtarzalne słownictwo, zwroty, akcentowanie, szczególna intonacja, typowa dla miasta (choć zróżnicowana) charakterność i swoista aligancja. W tym wszystkim wyrośli, żyli i umierali, to był ich świat.
Trudno więc przypuszczać, by bez mrugnięcia okiem mogli tolerować podobne”nowinki”.
Najłagodniejszym wymiarem braku akceptacji, było to właśnie określenie – wsiur jako osoba, wsiurzyć w sposobie mówienia.

Jednym z ostatnich, wytrwałych przeciwników tego typu języka, był niezapomniany piewca klimatów starej warszawy – Stanisław Wielanek, dla swojaków Stasiek Wielanek. Nie tolerował wiejskich naleciałości, nie zgadzał się na zrównanie mieszkańców ukochanego miasta z wiejskim folklorem.

Pośród wielu przykładów słownictwa przyjezdnych, lub flancowanych, są zapomniane dziś zwroty:

• weźta, zróbta, idźta, jedzta, mówta, róbta

To niestety weszło do powszechnego obiegu, lecz nie wszyscy je akceptowali i używali.
Lokalna gwara posiadała wiele odstępstw od języka powszechnie uważanego za literacki. Jednak w tamtych zamierzchłych czasach, pośród ferajny literatów było jak na lekarstwo.
Używało się języka uproszczonego, szybszego w bezpośrednim przekazie. Mało gramatycznego, ale kto wówczas zawracał sobie głowę takimi detalami.

W pierwszej osobie liczby mnogiej obcinało się końcówkę „-y”.
I co z tego wyrosło?

•   idziem, jadziem, pójdziem, weźmiem, zrobim, wypijem, zarobim                                  

  

Jako humorystyczny przykład, w tłumaczeniu podobnych osobliwości, zapisał się dialog ucznia z nauczycielem:

– Heniu, nie mówi się poszłem, tylko poszedłem
– Niby tak panie psorze, ale poszłem będzie szybciej jak poszedłem. A ojciec zawsze mówi, że czas to pieniądz.

Na zakończenie kolejny, istotny element gwary mazowieckiej – zmiękczanie końcówek
Kilka przykładów:

•  rękie, nogie, troszkie, miskie, chwileczkie, pożyczkie, żoneczkie, drakie

W jednej z przedwojennych książek, udająca arystokratkę kobieta zwraca się do ekspedienta w sklepie:

– Panie subiekt, proszę zamówić mnie dorożkie. Chyba nogie zwichnęłam, troszkie mnie boli i konieczność mieć podwózkie.

Gwarą nie mówiły salony. Nie rozbrzmiewała w przedwojennym Śródmieściu, na Mokotowie czy Żoliborzu. Słychać ją było po prawej stronie Warszawy, podobnie było na Woli i Ochocie.

Warto też pamiętać, że gwara nie była językiem pisanym.
Pierwszym, który uwiecznił gwarę w felietonach i na kartach licznych książek, był nieodżałowany Stefan Wiechecki Wiech.

Wiele warszawianek i wielu warszawiaków czeka na tę jedną, wyjątkową noc przez cały rok. Tegoroczna Noc Muzeów w stolicy odbędzie się już 13 maja. Zaplanowano setki atrakcji dla wszystkich miłośników odkrywania miasta po zmroku. Tego dnia nie sposób się nudzić!

– Noc Muzeów to 270 fantastycznych miejsc w całej Warszawie do zwiedzania. Sprawdźcie całą listę i wyruszcie całymi rodzinami odkrywać stolicę. A przy okazji oczywiście możecie zajrzeć do mojego gabinetu i zobaczyć jak wygląda miejsce, w którym na co dzień pracuje prezydent m.st. Warszawy. Do zobaczenia już 13 maja! – zachęca do uczestnictwa w Nocy Muzeów Rafał Trzaskowski, prezydent m.st. Warszawy.

W nocy z 13 na 14 maja otwartych będzie aż 267 placówek, z czego ponad 40 po raz pierwszy. Podobnie, jak w latach poprzednich nie są to tylko muzea czy miejsca kojarzone z kulturą, ale też te na co dzień niedostępne, np. będzie można obejrzeć fragment stuletnich sieci kanalizacyjnych ukrytych pod ziemią, zwiedzić nowo otwartą Ambasadę Islandii w Polsce, zobaczyć wnętrza niesamowitej Willi Żabińskich w warszawskim Zoo i wziąć udział w warsztatach w innowacyjnym centrum edukacyjnym specjalizującym się w programowaniu i robotyce.

Poza tym w Centrum Nauki Kopernik będzie można porozmawiać z robotem obdarzonym sztuczną inteligencją, a w kinie Iluzjon obejrzeć wystawę zabytkowego sprzętu filmowego i filmy wyświetlane z taśmy 16 milimetrowej. Dla spacerowiczów będzie także otwarty powstający gmach Muzeum Sztuki Nowoczesnej przy pl. Defilad.

Nie zabraknie też wydarzeń plenerowych. Stołeczne Centrum Edukacji poprowadzi warsztaty malarskie w plenerze, a na Pradze-Północ odbędzie się spacer po Szmulowiźnie i Michałowie. Tej nocy będzie można również zobaczyć gabinet prezydenta m.st. Warszawy Rafała Trzaskowskiego przy Placu Bankowym 3/5.

Miasto zaplanowało także niezwykle popularną paradę i wystawę zabytkowych autobusów oraz interaktywną instalację przenoszącą w świat sztuki na placu Defilad. Przygotowano także specjalne trasy, dzięki którym zwiedzający nie ominą najciekawszych punktów Nocy Muzeum.

Komunikacja miejska w Noc Muzeów

I w tym roku będą bezpłatne linie muzealne. Linia autobusowa N obsługiwana autobusami elektrycznymi oraz linia tramwajowa M obsługiwana tramwajami zabytkowymi. By wszyscy warszawiacy bezpiecznie wrócili do swoich domów wydłużony zostanie czas kursowania komunikacji miejskiej. Metro, tramwaje i autobusy będą jeździć do godziny ok. 2:30, a autobusy nocne ze zwiększoną częstotliwością niż zwykle.

Wszelkie informacje na temat tegorocznej Nocy Muzeów można znaleźć w interaktywnym informatorze, który jest dostępny na stronie kultura.um.warszawa.pl/nocmuzeow oraz na stronie ebilet.pl, a także na Facebooku. Informator dostępny jest w języku polskim, angielskim i ukraińskim.

Urząd m. st. Warszawy

Dziś kilka przykładów zapożyczeń z języka niemieckiego, czyli gwarowych germanizmów.
W jednym z poprzednich spacerów językowych, wspomniałem o słowie wihajster. Pierwszym z pierwszych pośród innych naleciałości tego języka. Wprowadzone w obieg przez robotników, siłę fizyczną licznych zakładów przemysłowych i fabryk.

Z upływem czasu zagościło pośród najzwyklejszych mieszkańców miasta: dorożkarzy, pokojówek, sklepikarzy, handlarzy złomem, a także w świecie przestępczym.
Zrodziło się w zachodnich rejonach miasta, wówczas podmiejskich. Na terenach obficie wypełnionych manufakturami, fabrykami maści wszelakiej, prowadzonymi głównie przez niemieckojęzycznych właścicieli. Wie heißt er? Czyli co to jest? To pytanie dość często padało z ust niemieckich majstrów, lub nauczycieli zawodu. 

Taką była warszawska Wola, do szpiku kości robotnicza, dostarczycielka największej ilość słów przeflancowanych z języka niemieckiego.
No właśnie, mamy kolejny przykład gwarowego określenia – flancowany.

W Słowniku Języka Polskiego (Witolda Doroszewskiego), słowo przypisano do niemieckiego Pflanzen – sadzić, rozsadzać flance. Stosowane głównie do określenia ludzi przyjezdnych, czyli przeflancowanych. W moim pojęciu ciekawe, mające swój głębszy sens. Dziś zastąpione słowem słoiki.

Kolejnym jest popularna Waserwaga, czyli poziomica.
Wywodząca się od niemieckiego słowa Wasserwaage, jako najpopularniejszy przyrząd w murarstwie i wszelkich pracach budowlanych.
Po raz kolejny zwracam uwagę, że wiele z germanizmów funkcjonowało równolegle na Śląsku, Kaszubach i w Wielkopolsce.

Nie możemy upierać się, że wyrosły na warszawskim gruncie. Stosowano je wszędzie tam, gdzie powszechny był kontakt z językiem niemieckim.

W podobnych okolicznościach zagościło w mowie potocznej określenie szlauf lub szlauch. Jeszcze do dziś brzmi w określeniu węża ogrodowego. Niemiecki pierwowzór to gartenschlauch.
Następnym przykładem jest słowo futtern. Bezwzględnie zawłaszczone do użytku w gwarowym futrować, ofutrować, nafutrować, nafutrowany – czyli karmić, zjeść, najeść się, najedzony.
O ile w różnych częściach kraju zapożyczenia brzmiały identycznie, lub bardzo podobnie, to są pewne wyjątki.

W jednym z odcinków serialu Kariera Nikodema Dyzmy, pada słowo porcygar (portcygar):

 Dawaj porcygar, cholero!

W Warszawie występowało w dwóch odmianach, a obie oznaczały ozdobne etui na wyroby Zakładów Przemysłu Tytoniowego, czyli papierosy.
W tym brzmieniu słowo przywędrowało z południa polski, wcześniej mawiano tak np. w Krakowie. W Warszawie krążyło równolegle z określeniem Portabak – papierośnica.

Kolejną ciekawostką jest słowo butersznyt.
Germanizm, oznaczający kromkę pieczywa z masłem. Dość powszechnie stosowany w języku mieszkańców Woli.
To nie była wytworna Tartinka, czyli kanapka zawierająca smakowite dodatki z wędlin, lub wyszukanych gatunków sera. Ot, zwykła kromka z masłem, choć masło też było sporym luksusem.
Dziś w piekarni można zakupić sznytkę, czyli bułkę z charakterystycznym „nacięciem”.

W latach durnych i chmurnych, sznyt był formą samookaleczenia, demonstracją charakternej natury. Wyróżnikiem w czasach dość mrocznej popkultury, wywodzącej się w prostej linii z kręgów kryminalnych.
Czy można łączyć te dwie okoliczności?

Kolejnym przykładem jest popularnie niegdyś, głównie pośród palaczy papierosów, słowo szlug – papieros, skręt. Do obiegowego języka warszawskiej ulicy weszło zapewne z języka starozakonnych. Jednak jidysz miało to do siebie, że 70-75% stanowił w nim język niemiecki. Zapewne przeinaczono tu słowo Schluck – łyk. W sumie … Paląc, łykało dym.
Ze szkolnych czasów zapamiętam zwroty, dość popularne pośród młodocianych palaczy:

Za pięć druga, kopsnij szluga

Papierosy nie włosy, na jajach nie rosną

Na zakończenie proponuję lufcik.
Niemieckie luft, znaczy tyle co powietrze. Warszawski lufcik oznaczał małe okienko, kiedyś tak powszechnie stosowane w pomieszczeniach kuchennych jako wywietrznik.
Pośród warszawiaków stosowany również jako określenie czegoś mało wartościowego, słabej jakości, ulotnego – czyli do luftu.
Z czasem wyparte przez powiedzenie do bani, czyli nic nie warte.