Trwa budowa placu Centralnego w środkowej części placu Defilad. Serce Warszawy wzbogaci się o nową przestrzeń – pełną zieleni, uporządkowaną, przyjazną mieszkańcom miasta. Powstającą z poszanowaniem historii miasta, bo budowa Nowego Centrum Warszawy przyczynia się do odkrycia pozostałości dawnego śródmieścia Warszawy, składającego się z gęstej siatki ulic i kamienic.

Postępująca przebudowa Placu Centralnego pozwala odsłonić pozostałości starej Warszawy – zarówno tej przedwojennej, jak i powojennej. To w istocie pierwsza od prawie 70 lat okazja, by zajrzeć do centrum Warszawy sprzed 1939 r.

– Od kilku tygodni na placu Centralnym trwają intensywne prace – wykonawca rozpoczął je od prac odkrywkowych. Widzimy już pierwsze efekty tych prac. Mając jednak świadomość bolesnej historii tego kawałka Warszawy podczas II wojny światowej i po niej, chcemy wraz z Mazowieckim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków wypracować rozwiązanie, które pozwoli nam zachować jak najwięcej fragmentów dawnego miasta w przyszłym zagospodarowaniu placu Centralnego – mówi Michał Olszewski, zastępca prezydenta m.st. Warszawy.

Co się kryje pod placem Defilad?

Pałac Kultury i Nauki i jego otoczenie powstały na terenie 50 hektarów pomiędzy Alejami Jerozolimskimi, Marszałkowską, Świętokrzyską i Emilii Plater. W tym celu w latach 50. XX wieku zlikwidowano liczne ulice i pozostałości 80 kamienic. W części przeznaczonej na plac budowy znajdują się fragmenty ul. Chmielnej, Złotej, Siennej, Śliskiej, Pańskiej, Zielnej oraz część Marszałkowskiej. W trakcie budowy Pałacu w całości zniknęła ulica Wielka, biegnąca równolegle do Marszałkowskiej.

Co tam było przed II wojną światową? Na przełomie XIX i XX wieku teren obecnego placu Defilad wypełniały wysokie secesyjne kamienice. Znajdowało się na nim około 180 budynków mieszkalnych.

– W trakcie prowadzonych prac odkryliśmy unikalne fragmenty bruku i dawnej zabudowy. Spodziewaliśmy się tego, bo przecież z licznych, zachowanych dokumentów znamy przedwojenną siatkę ulic w tym miejscu i układ budynków. Natomiast zaskoczeniem jest dla nas głębokość, na jakiej trafiliśmy na fragmenty zabudowy – znajdują się one nawet 2 metry pod obecnym poziomem gruntu. Jesteśmy dopiero na początku badań i analiz, ale już dziś mogę obiecać, że dołożymy wszelkich starań, żeby jak najwięcej dowiedzieć się o przeszłości tego miejsca – mówi profesor Jakub Lewicki, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków.

Miasto odwzorowane

– W trakcie tych prac na dawnej ulicy Złotej wykonawca odsłonił pozostałości kamienic, oryginalną nawierzchnię bazaltową, torowisko tramwajowe, a także granitowe krawężniki. Natrafiono także na starą rozdzielnię elektryczną zlokalizowaną w północno-zachodniej części placu budowy, od strony trybuny honorowej. Znaleziska są – jak w każdym takim przypadku – badane przez archeologów – wyjaśnia Łukasz Puchalski, dyrektor stołecznego Zarządu Dróg Miejskich.

Już po zakończeniu dokumentacji, docelowy układ chodników i zieleni na placu Centralnym odwzoruje sieć dawnych ulic i zarys budynków z 1939 roku.

– Chcielibyśmy, aby mieszkańcy i turyści mogli cieszyć się odnowionego, zielonego placu, który jednocześnie zachowuje w swoim zagospodarowaniu dawne elementy zabudowy –odwzorowując układ dawnego śródmieścia Warszawy – mówi Sławomir Potapowicz, wiceprzewodniczący Rady m.st. Warszawy.

Posadzka placu – zaprojektowana przez architektów z pracowni A-A Collective – zostanie ułożona z sześciu rodzajów kamieni. Obrysy dawnych kamienic powstaną z wielkoformatowych płyt kamiennych w różnych wybarwieniach: szarym i czerwonym. Dawne dziedzińce zostaną wybrukowane ponownie wykorzystaną kostką granitową oraz uzupełnione płytami granitowymi z okolic trybuny honorowej. Powierzchnia placu wyniesie około 23 tys. m kw. Dla porównania: pl. Pięciu Rogów ma jedynie 3,5 tys. m kw.

Serce Nowego Centrum Warszawy

Plac Centralny razem z m.in. placem Pięciu Rogów, ulicą Chmielną, Marszałkowską a także Muzeum Sztuki Nowoczesnej i Teatrem Rozmaitości stworzą Nowe Centrum Warszawy. Ścisłe centrum stolicy stanie się miejscem, do którego warto przyjechać i spędzić tu czas. Przed Pałacem Kultury ubędzie betonu i asfaltu, pojawi się tu ponad sto nowych drzew, takich jak m.in. robinie akacjowe, jesiony, glediczje, derenie, grujeczniki, miłorzęby i magnolie, tysiące krzewów. Posadzonych zostanie ponad 40 gatunków roślin cebulowych i bylin, powstaną trawniki, a także niska sadzawka w północno-zachodniej części placu.

Obecnie na powstającym placu Centralnym prowadzone są prace ziemne, w efekcie których powstaną zbiorniki wodne umieszczone około 7 metrów pod ziemią. Będą one służyć do zbierania wody deszczowej, przy użyciu której nawadniana będzie nowa zieleń na placu.

Budowa placu Centralnego skoordynowana jest z budową pobliskiego Muzeum Sztuki Nowoczesnej. Na terenie przyszłego placu w dużej części znajduje się zaplecze MSN. Prace zostały zaplanowane tak, aby ze sobą nie kolidowały.

Urząd m. st. Warszawy

„To był normalny dzień , piękny, słoneczny, zbliżała się godzina siedemnasta.
Jakiś dziwny ruch był na podwórku, coś niepokojącego się działo. Ja z ciekawości wybiegłem na ulicę i zobaczyłem kilku młodych ludzi w letnich płaszczach, a pod płaszczami zobaczyłem lufy karabinów. Wiedziałem, że coś niedobrego będzie się działo. Kiedy wybiła godzina siedemnasta, zawyły syreny i wówczas ci młodzi ludzie założyli na rękawy biało-czerwone opaski AK”.

Wspomnienie Pana Czesława Adamusika, zapisane w książce „Warszawa Zapamiętana”, wyd. „Dom spotkań z historią”.

Jak wyglądał rozkład sił niemieckich przed rozpoczęciem walk na terenie Woli?

Jak w wielu poprzednich momentach historii w pierwszych dniach powstania decydującą rolę odegrała Wola, była pierwszą dzielnicą Warszawy, na którą skierował się główny napór Niemców. W ogrodach Ulrycha pomiędzy ulicami Księcia Janusza i Górczewską zakwaterowały czołgi dywizji „Hermann Göring”. Pozostałe jednostki zostały ulokowane w rejonie Bemowa, Boernerowa i Gorców. Począwszy od 29 lipca z zachodu na wschód Alejami Jerozolimskimi i przez most Poniatowskiego ciężkie czołgi niemieckie przemieszczały się na Pragę a potem w kierunku Wołomina. Część niemieckich maszyn pozostała w ogrodach Ulricha.

Pobyt niemieckich sił pancernych w Ulrichowie miał tragiczne skutki dla wolskich powstańców. W ogrodach Ulricha gromadzono w konspiracyjnych magazynach broń dla I i III rejonu obwodu AK „Wola”. W zaistniałej sytuacji znajdujące się tam konspiracyjne kryjówki broni zostały zablokowane i w godzinie „W” półtora tysiąca żołnierzy AK pozostało bez broni. Historycy oceniają ten fakt jako jedną z przyczyn niepowodzenia akcji powstańczej na Woli.

Struktura organizacyjna III obwodu AK – Wola

W strukturze organizacyjnej AK XX Okręgu Warszawa-Miasto, dzielnica Wola stanowiła obwód III. Obszar Obwodu dzielił się na 3 Rejony: I zewnętrzny graniczący z Ochotą, II wewnętrzny obejmujący centrum dzielnicy i III zewnętrzny graniczący z Żoliborzem. 

          Rejon I obejmował południowa część dzielnicy od Odolan po Czyste. Siły rejonu stanowiły ok. 700 żołnierzy w 13 plutonach w miarę dobrze uzbrojonych. Na stanie znajdowało się 11 rkm, 80 kb, 12 pm i 150 pw.

          Rejon II przylegał od południa do rejonu I i ciągnął się wąskim pasmem od Jelonek wzdłuż ul. Górczewskiej przez południową część Ulrychowa, potem rozszerzał się na cały Młynów. W skład rejonu wchodziły cztery zgrupowania: por. „Wita” w sile 3 plutonów, por. „Ostoi” w sile 2 plutonów, por. „Żara: w sile 3 plutonów i por. „Gromady” w sile 3 plutonów. Łączne siły rejonu wynosiły ok. 700 żołnierzy uzbrojonych w 5 rkm, 52 kb, 7 pm i 160 pw.

          Rejon III zajmował północno-zachodnią część dzielnicy m.in. Górce, częściowo Ulrychów i Koło. Siły rejonu miały po mobilizacji i koncentracji liczyć ok. 1.000 żołnierzy w 23 plutonach. Uzbrojenie było bardzo słabe, zaledwie 4 pm i trochę granatów. Etatowe uzbrojenie miało być otrzymane z magazynów po zakończeniu mobilizacji.

          Łączne siły Obwodu wynosiły ok. 2.600 powstańców uzbrojonych w 2 ckm, 16 rkm, 132 kb, 23 pm, 310 pw i ok. 1.000 granatów.

 Dodatkowo we wschodniej części dzielnicy wzdłuż ulicy Okopowej wyznaczono rejony koncentracji oddziałów Kedywu Komendy Głównej AK wchodzących w skład zgrupowania „Radosław”.

Strona niemiecka dysponowała na Woli siłą 4.000 żołnierzy:                        czołgistów i grenadierów pancernych dywizji „Herman Göring”, lotników z lotniska na Boernerowie, żołnierzy Wehrmachtu i SS wspieranych przez formacje ochrony kolei „Bahnschutz” i straży fabrycznej „Werkschutz”. Niemcy byli doskonale uzbrojeni, wspierani przez czołgi i artylerię.

Na dodatek późno wydane rozkazy spowodowały, że mobilizacja powstańców na Woli przebiegała niedobrze. Niemieckie jednostki operacyjne rozlokowane w rejonie Bemowa, Boernerowa, Gorców i Ulrychowa, przemieszczające się na front wschodni, zablokowały drogi komunikacyjne a zwłaszcza magazyny broni rejonu I rozmieszczone o ogrodach Ulrycha*

*Tekst ze strony – www.sppw1944.org

Kilka archiwalnych fotografii z pierwszych dni walk na Woli.

Żołnierze z oddziału por. Zdzisława Zołocińskiego „Piotra” z Batalionu „Czata 49” przy ulicy Wolskiej / Karolkowej, 4 sierpnia 1944 rok. Widok na wejście Kina Roxy
Wolska 14 w kierunku rogatek Wolskich. 

Żołnierze kompanii „Zemsta” batalionu „Pięść” niosą trumnę ppor. Tadeusza Towarnickiego „Naprawy” podczas pogrzebu na Woli. „Naprawa” poległ 1 sierpnia podczas ataku na budynek Niemieckiej żandarmerii na ulicy Karolkowej. Trumnę niosą pd lewej: ppor. Kazimierz Barszczewicz „Henryk” i ppor. „Ryś”. Po lewej w głębi idzie ppor. Jan Kowalczyk ps. „Kieł”, z lornetką po prawej Eugeniusz Kuźwa ps. „Hipek” dowódca 169 plutonu batalionu „Kiliński”.

 Pogrzeb ppor. „Naprawy” – baon „Pięść”. Po śmierci ppor. „Naprawy”, Leona Bąka ps. „Doktur” i Jerzego Szaniawskiego ps. „Słoń”, kompania „993/W”, 2 VIII 1944 przybrała nazwę „Zemsta”, a Batalion Specjalny otrzymał nazwę „Pięść”.
Zdjęcia z archiwum Muzeum Powstania Warszawskiego.